Wyniki raportu „Zarządzanie prawami autorskimi w publicznych muzeach”

Raport Zarządzanie prawami autorskimi w publicznych muzeach jest częścią projektu realizowanego przez Uniwersytet Jagielloński w ramach programu „Inicjatywa Doskonałości – Uczelnia Badawcza”.

Temat zarządzania prawami autorskimi, choć niezwykle istotny w kontekście realizowania społecznej misji publicznych muzeów, jest stosunkowo rzadko przedmiotem badań.

Projekt miał na celu pogłębienie problematyki we współpracy z otoczeniem i składał się z kilku etapów:

·      W pierwszej fazie zespół badawczy skorzystał ze wsparcia merytorycznego ekspertów dysponujących wiedzą z zakresu prawa autorskiego, cyfrowych zasobów i udostępniania.

·      Drugi etap obejmował tzw. wywiady swobodne – 12 wywiadów zostało przeprowadzonych z pracownicami i pracownikami publicznych muzeów i instytucji kultury, 2 natomiast z twórcami. Rozmowy odbywały się od 12 listopada 2021 roku do 4 lutego 2022 roku. Głównym celem przeprowadzenia wywiadów było określenie działań dotyczących zarządzania prawami autorskimi. Wszystkie osoby podkreślały ogromną wagę praw autorskich w procesie zarządzania zbiorami.

·      Kolejnym etapem badań było przeprowadzenie ankiet wśród pracowników muzeów. Zostały one wysłane do 378 instytucji, 56 z nich wypełniło formularze. Kwestionariusz był dostępny od 8 lutego do 7 marca 2022 roku.

·      Etap czwarty stanowiła ankieta skierowana do odbiorców muzeów. Badanie zostało przeprowadzone od 7 lutego do 17 marca 2022 roku i dotyczyło korzystania z dzieł udostępnianych przez muzea w Internecie.

W pierwszej części raport koncentruje się na zagadnieniu wdrażania zarządzania prawami autorskimi w publicznych muzeach. Większość pytanych muzeów (71%) kładzie nacisk na aspekty o charakterze prawnym, identyfikując termin „zarządzanie prawami autorskimi” z podejmowaniem działań zgodnych z obowiązującymi przepisami prawa autorskiego. Ankietowani zwracali także uwagę na kwestie związane ze zbiorami (32%): ochronę, możliwość korzystania z dzieł oraz udostępnianie szerszej publiczności zgodnie z przysługującymi uprawnieniami. Niespełna 7% ankietowanych zwróciło uwagę na czynniki o charakterze zarządczym, takie jak formułowanie wewnętrznej polityki, tworzenie procedur i wytycznych nabywania praw oraz udostępniania dzieł.

Pracownicy instytucji kultury zostali także zapytani o określenie statusu prawnego obiektów będących własnością muzeów. Ponad połowa instytucji (52%) biorących udział w badaniu wskazuje, że 1−20% zbiorów będących własnością ankietowanych muzeów ma nieznany status prawno-autorski.

Z analiz dotyczących problemu z pozyskaniem praw autorskich wynika, że jedną z większych trudności jest nawiązanie kontaktu z właścicielem tych praw (86%). Barierę stanowią również braki kadrowe (68%) i niewystarczające środki finansowe (54%). Wskazano ponadto na niejasność przepisów prawa autorskiego (48%) oraz proces negocjacji z właścicielami (32%), a jedynie 5% odpowiadających wskazało, że odbywa się on bezproblemowo.

Kolejnym analizowanym zagadnieniem był proces digitalizacji utworów będących częścią zbiorów muzealnych. Większość instytucji (54%) zdigitalizowała swoje zbiory na poziomie 1−20%, żadna z nich nie osiągnęła poziomu 100%, a 9% badanych muzeów do tej pory w ogóle nie digitalizowało swoich zbiorów.

Ponadto digitalizacja nie jest prowadzona równolegle z procesem udostępniania zdigitalizowanych już utworów. Dokładnie 12% muzeów wcale nie udostępnia wizerunku dzieł w Internecie, a 67% udostępnia jedynie od 1% do 10%.

Jednocześnie 73% muzeów deklaruje wdrażanie standardów zarządzania zbiorami muzealnymi (w tym prawami autorskimi do zbiorów). Jednakże nie wszyscy używają służącego do tego oprogramowania. Instytucje, które z niego korzystają, najczęściej wskazują programy MONA (25%) i MUSNET (25%).

Następnym badanym obszarem jest proces udostępniania zdigitalizowanych obiektów. Z analizy wynika, że większość muzeów (67%) udostępnia ich zaledwie 1−10%. Równocześnie muzea identyfikują różnorodne obszary ryzyka związane z udostępnianiem. Wśród nich wymieniają m.in. obawę przed powtórnym wykorzystaniem dzieł z pominięciem oznaczenia autorstwa (84%) czy instytucji jako źródła (80%).

Niezwykle istotnym zagadnieniem w zakresie udostępniania zbiorów okazał się problem postrzegania działań muzeów przez odbiorców. Z badań wynika, że dostęp do zdigitalizowanych zbiorów jest istotną kwestią dla odbiorców, pomimo ich zdaniem niewielkiego zaangażowania muzeów w tym zakresie, z uwagi na przywiązywanie większej wagi do tworzenia wystaw rzeczywistych. Odbiorcy, będąc pewni statusu prawno-autorskiego utworu, mogliby z większą swobodą i mniejszymi obawami korzystać ze zdigitalizowanych zasobów muzealnych, zwiększając tym samym swoją świadomość kulturalną i poszerzając wiedzę o sztuce. Ankietowani stwierdzili, że muzea przykładają zbyt małą wagę do promocji procesów digitalizacyjnych, nie odpowiadając na potrzeby współczesnego odbiorcy. 

Zapraszamy do zapoznania się z pełnym tekstem raportu.